تعلیم و تربیت، فنی بسیار ظریف و حساس است که تنها با کارآمدی و حرفه ای بودن و اطلاع دقیق از مسائل و فرآیند آموزش و پرورش می توان از عهده انجام آن برآمد، زیرا این کار نیاز به دانش، آگاهی و مهارتهای خاصی دارد که بدون داشتن آنها نمی توان به امر تعلیم و تربیت پرداخت.
معلم زمانی می تواند بخوبی از عهده تدریس برآید که از اصول روانشناسی تربیتی آگاه باشد. یکی از وظایف روانشناسی تربیتی، بررسی و تحقیق درباره کارآمدترین و مؤثرترین شیوه تدیس است. معلم باید توانایی یادگیری و بکاربستن دانش، مهارت، اصول و نتایج حاصل از تحقیقات روانشناسی را در تدریس داشته باشد و قبل از شروع به تدریس، از خصوصیات جسمی و روانی دانش آموزان اطلاع حاصل نماید و مانند یک روانشناس در بررسی های خود به این مسئله بپردازد که هر پدیده و رویدادی که در کلاسش رخ می دهد، هر رفتاری که از دانش آموزان سر می زند، موفقیت ها، شکستها، دوستی و دشمنی های آنان دلیلی دارد که باید درصدد کشف آن برآید.
از آنجا که معلم با فکر و اندیشه و روح و روان شاگردان سر و کار دارد، باید در و رنج آنان را بشناسد، در حفظ اسرار و جلب اعتماد و اطمینان آنها بکوشد، مسائل و مشکلاتشان را ببیند و سعی کند علت مشکلات را بررسی و کشف نماید و به ویژه به دنبال عواملی باشد که شاگردان را از درون متحول کند و به فعالیت و کوشش مناسب وادارد.
معلم در نقش روانشناس باید به خوبی آگاه باشد که ممکن است عده ای از دانش آموزان به دلایل مختلف در اضطراب و نگرانی و ترس و بیم به سر برند و در نتیجه به دنبال امنیت روانی هستند، از این رو باید تمام تلاش خود را بکارگیرد تا با ایجاد جوی مناسب در کلاس برقراری ارتباط صحیح به دانش آموزان آرامش ببخشد و اعتماد به نفس آنها را افزایش دهد.
معلم باید آگاه باشد که هر کدام از دانش آموزان از ویژگی های شناختی و عاطفی خاصی برخوردار هستند و در هر یک از دوره های تحصیلی نیازهای متفاوتی دارند و نکته آخر اینکه معلم باید بداند که مفهوم یادگیری چیست، چه ویژگی هایی دارد، چگونه حاصل می شود و چه شیوه ها، عملکردها و راهکارهایی در فرایند یاددهی – یادگیری تاثیر بیشتری می گذارند.
معلم مدیر
از نظر معلم، مسأله مدیریت در کلاس همواره بعنوان یکی از مسائل پیچیده و دشوار تلقی می گردد، زیرا یکی از نگرانی های بارز معلم، اداره کردن کلاس و کنترل دانش آموزان است. از طرفی، اولیای دانش آموزان هم وجود نظم و انضباط در کلاس درس را در فرایند یاددهی – یادگیری بسیار مهم و با ارزش می دانند.
معلم بعنوان یک مدیر باید بتواند مجموعه ای از برنامه ریزی ها، راهبردها و اقدامات خود را به گونه ای در کلاس به کار گیرد که آموزشهای او به حداکثر کارایی و اثربخشی برسد. وجود نظم و انضباط، سکوت و آرامش در کلاس باعث می شود که اولا سلامت روحی و روانی معلم و دانش آموزان حفظ شود و ثانیا تدریس معلم به نحو بسیار مؤثری انجام پذیرد.
هنگامی که سرعت تدریس معلم مناسب و موضوعات درسی از ساختاری اصولی و منطقی برخوردار باشد، دانش آموزان در فراگیری دروس و مهارت ها انگیزه و رغبت بیشتری دارند، اما بر عکس، وقتی که سرعت تدریس معلم نامناسب و ارائه موضوعات درسی از نظم معینی برخوردار نباشد رشته کلام از دست معلم خارج می شود و ممکن است معلم مطالبی را ارائه دهد که برای دانش آموزان غیرقابل فهم و یا تکراری باشد. در چنین حالتی که کلاس فاقد اهداف و راهبردهای مناسب یاددهی – یادگیری است، اداره آن بسیار مشکل و زمینه ی مناسب برای بی انضباطی و هرج و مرج طلبی شاگردان فراهم می گردد. بنابراین، معلم برای جلوگیری از بی نظمی های کلاسی باید بر محتوای آموزشی و موضوعات درسی مسلط باشد و تمامی تلاش خود را در فعال نگه داشتن دانش آموزان به کار گیرد.
یکی از روش هایی که معلم می تواند در جلب توجه شاگردان به موضوع درس و بحث های کلاسی از آن بهره گیرد، سؤال کردن از دانش آموزان در هنگام تدریس است به نحوی که آنها را وا دارد تا در مورد سؤال فکر کنند و سپس پاسخ های خود را مطرح سازند. البته بهتر است که انتخاب دانش آموزان جهت پاسخ گویی به سؤالات تصادفی باشد، زیرا در این صورت همه آنها گوش بزنگ خواهند بود که هر آن ممکن است از آنها سؤال شود. بدین ترتیب شاگردان به خودی خود حضور فعال و همه جانبه در کلاس خواهند داشت. جو کلاس هم باید به گونه ای باشد که توانمندی، اطمینان، اعتماد به نفس وحضور فعال دانش آموزان را افزایش دهد.
کلاسی که دانش آموزان آن حق انتخاب داشته باشند، رهنمود و راهبردهای معلم دقیق و مشخص باشد و شاگردان بتوانند مهارت های زندگی را به خوبی فراگیرند، امکان بروز رفتارهای مخل بسیار کاهش یافته و زمینه ی بی انضباطی در کلاس به حداقل خواهد رسید.
خلاصه اینکه معلم باید بتواند ضمن تدریس، مدیریت مناسبی در کلاس خود داشته باشد، با دانش آموزان خود به راحتی ارتباط برقرار نماید و با ارائه تجربیات بسیار جذاب، آموزنده و مفید آنها را پیوسته خشنود، سرحال و آماده برای یادگیری نگه دارد.
معلم برنامه ریز
معلم به عنوان برنامه ریز باید به امور مربوط به تصمیم گیری درباره برنامه ریزی بویژه برنامه درسی علاقمند باشد و به هیچ وجه نباید بدون چون و چرا و بلاشرط خود را به کارهای شناخته شده واز پیش تعیین گردیده وابسته نماید.
اهمیت معلم در اجرای برنامه درسی بسیار زیاد است، زیرا معلم باید بتواند شرایط و مسائل مربوط به برنامه درسی را به بهترین نحو به کار گیرد تا اهداف و نتایج مورد نظر تحقق پیدا نماید. «یک برنامه درسی پیش از آنکه برای دانش آموزان طراحی شود، باید برای معلمان طراحی شده باشد. اگر برنامه درسی نتواند معلمان را تغییر دهد، تعادل آنها بر هم بزند، بر آگاهی آنها بیفزاید وآنها را به حرکت درآورد، قهرا هیچ گونه تاثیری بر کسانی که توسط آنها تعلیم داده می شوند، نخواهد داشت». معلم برنامه ریز ضمن ارزیابی فعالیتهای مربوط به برنامه ریزی درسی باید برنامه درسی را به نحوی به کار گیرد و در کلاس اجرا کند که با موقعیت کلاس و شرایط و خصوصیات شاگردان مناسب باشد.
هنگامی که معلم بتواند با توجه به نیازهای دانش آموزان و امکانات بومی و محلی موجود در مدارس انعطاف و دگرگونی لازم و مناسب را در برنامه درسی ایجاد نماید، فراگیرندگان راحت تر و با آمادگی بیشتری به یادگیری خواهند پرداخت. در این نوع برنامه ریزی معلم قادر خواهد بود که مفاهیم و موضوعات گوناگون و جدیدی را به شاگردان ارائه دهد. هر چه معلم بتواند از پیچیدگی های برنامه درسی بکاهد و بر میزان انطباق با آن شرایط و موقعیت های یادگیری دانش آموزان بیافزاید، موفقیت های بیشتری در یاددهی و آموزش بدست خواهد آورد. علاوه بر این، موقعیتی فراهم می شود تا اولیاء دانش آموزان نیز در امر تدوین برنامه درسی مشارکت داشته باشند و معلم به کمک آنها می تواند انگیزه های دانش آموزان را در فرایند یاددهی – یادگیری بیشتر برانگیخته نماید.
معلم هنرمند
«بسیاری از افراد تدریس را هنر می دانند و معتقدند که معلمان باید بر تجربیات شخصی، احساسات و ارزش هایی متکی باشند که خارج از حیطه علم است».. یک نقاش، نویسنده، شاعر، موسیقی دان، پیکرتراش، بازیگرو … در هنگام کار فقط در فکر خلق یک اثر زیبا است و تمامی نیروهای جسمی و ذهنی خود را به کار می گیرد تا بتواند وظیفه هنری خویش را به عالیترین شکل انجم دهد. معلم نیز باید هنرآفرین باشد و فراتر از هر هنرمندی به حرفه اش عشق بورزد و هنرمندانه آن را اجرا نماید و با زیرکی و موشکافی خاصی بتواند علایق، نیازها و توانایی های شاگردان خود را شناسایی کند و سپس فرایند آموزشی را بر اساس ویژگی های شخصیتی، استعداد، موقعیت و آمادگی آنها تنظیم نماید.
ویژگی های معلم هنرمند
– خلاق است و می تواند مسائل و مشکلات کلاسش را با ابداع روش های تدریس و تهیه و تدارک وسایل آموزشی به خوبی حل و فصل نماید.
– از شیوه های ارتباط صحیح با دیگران و ایجاد روابط صمیمانه آگاه است و به همین دلیل خیلی سریع و آسان می تواند با دانش آموزان ارتباط برقرار نماید و جو کلاسش را مطلوب، پرمحتوا و آماده یادگیری نگه دارد.
– در کلاس درس بسیار حساس است و بطور قاطع و جدی عمل می کندو به آسانی می تواند در برخورد با دانش آموزان فرایند پاداش و تنبیه را به صورت هنرمندانه در شرایط و موقعیت های مناسب به کار گیرد.
– فعالیت ها و مهارت های متعددی را در کلاس ترتیب می دهد تا از بی انضباطی و رفتارهای نامطلوب شاگردان جلوگیری کند.
– به راحتی می تواند بر اوضاع و احوال کلاس مسلط شود، کمبودها و مشکلات شاگردان را بشناسد، راه حل های مناسبی ارائه دهد و با بکارگیری فنون و روشهای مناسب فرآیند یاددهی – یادگیری را با تجربیات و نیازهای. دانش آموزان هماهنگ سازد، بطوریکه هر دانش آموزی با هر ویژگی و استعدادی که دارد به راحتی بتواند در جریان آموزش و یادگیری شرکت فعال داشته باشد و بر اساس ظرفیت ذهنی و روانی خود از محتوای آموزشی و مطالب درسی که توسط معلم ارائه می شود، استفاده نماید.
– کلاس او همواره کلاسی با نشاط و با طراوت است و دانش آموزان او از اطمینان، آرامش و اعتماد به نفس کافی برخوردارند.
معلم مدرس
تدریس یک فعالیت آگاهانه و برنامه ریزی شده است که به وسیله معلم در جهت نیل به اهداف و مقاصد خاصی طراحی و تدوین می شود. معلم باید در جریان تدریس، زمینه و شرایطی را برای دانش آموزان فراهم نماید، تا عمل یادگیری برای آنها آسان شود. روش تدریس معلم باید با اصول و اهداف آموزش و پرورش و ویژگی های دانش آموزان هماهنگ باشد تا بتواند ضمن جهت دادن به فعالیت های آموزشی خود، شاگردان را به سوی اهداف تعلیم و تربیت هدایت نماید.
معلم باید با خصوصیات رشد و احتیاجات فراگیرندگان در هر یک از دوره های تحصیلی آشنا باشد، زیرا هیچ معلمی نمی تواند بدون شناخت دانش آموزان از لحاظ رشد ذهنی، عاطفی، روانی، اجتماعی و … در تدریس خود موفقیتی را کسب نماید.
معلم باید بر محتوای آموزشی و موضوع درسی که می خواهد برای دانش آموزان ارائه دهد، تسلط داشته باشد. توانایی و احاطه معلم بر محتوای درسی باعث می شود که دانش آموزان در فراگیری و آموزش با مشکلات کمتری مواجه شوند.
یکی از تلاشهای بسیار مهم معلم قبل از تدریس مشخص کردن اهداف آن است زیرا هدف های آموزشی همان نتایجی هستند که قرار است دانش آموزان پس از پایان تدریس به آن دست یابند. رابرت گانیه – روانشناس معروف اظهار می دارد «مشخص نمودن هدف های آموزشی، یکی از ضروری ترین و مهمترین کوشش های تربیتی به شمار می رود ».
معلم باید قبل از تدریس از آمادگی شاگردان خود اطلاع حاصل نماید. از روش هایی جهت تدریس بهره گیرد، که با موقعیت، نیازها و تجربیات دانش آموزان هماهنگ باشد. روند آموزشی و پیشرفت تحصیلی فراگیرندگان را با ارزشیابی های مستمر آشکار سازد. برای ارزشیابی باید از آزمونهایی استفاده کند که ضمن تشخیص ضعف های درسی دانش آموزان، آنها را با هم مقایسه نکند.
معلم باید اطلاعات درستی از عملکرد شاگردان به آنها بدهد. تا آنان از حدود و میزان فعالیت های درسی خود آگاهی داشته باشند. خلاصه آنکه معلم بعنوان یک مدرس، علاوه بر تسلط در رشته خود باید به آن علاقمند باشد، از شیوه های متعددی در تدریس استفاده کند، روشهای مؤثر و راه حل های جدید را بیاموزد، در کار خود انگیزه و اعتماد به نفس داشته باشد و با دانش آموزان دلسوز و صمیمی بوده و خلاقیت آنان را افزایش دهد.
