آیا کودک من تیزهوش است؟ این سؤالی است که بسیاری از والدین می‌پرسند. پاسخ به این سؤال کار ساده‌ای نیست، زیرا در حوزه کودکان تیزهوش نیز مانند کودکان عادی تفاوت‌های فردی وجود دارد. به عبارت دیگر، همانطور که کودکان عادی خصوصیات منحصربه‌فرد دارند و کودکی با کودک دیگر متفاوت است، کودکان تیزهوش نیز ویژگی‌های خاص خود را دارند.
بسیاری از والدین فکر می‌کنند که تیزهوش بودن یا نبودن کودک تا زمانی که به مدرسه نرود، کاملا قابل تشخیص نیست. این تفکر اشتباه است. کودکان تیزهوش دارای ویژگی‌هایی هستند که از همان سنین آغازین عمرشان به وضوح مشخص است. مثلا کودکان باهوش، همیشه هوشیار هستند و مدام اطراف خود را زیر نظر دارند، آنها کمتر از سایر کودکان می‌خوابند و زودتر از بچه‌های دیگر می‌توانند صداهای اطراف خود را تقلید کنند. وقتی بیدار هستند هم مدام حواس‌شان درگیر چیزهای مختلفی می‌شود که در اطرافشان وجود دارد. برای مثال بافت‌ها، صداها، تصاویر و هر چیزی که حواس ۵گانه آنها را درگیر کند، برای‌شان جالب توجه خواهد بود.
خصوصیات کودک تیزهوش بسیار متنوع است. مواردی مانند رشد و پیشرفت بیشتر نسبت به همسالان و سرعت یادگیری را می‌توان از نشانه‌های کودک تیزهوش دانست. در صورتی که کودک شما همه یا تعداد زیادی از نشانه‌های زیر را داشته باشد، بهتر است آموزش و تربیتی متناسب با ویژگی‌های خود دریافت کند و کمک حرفه‌ای بگیرد. توجه کنید والدین کودک تیزهوش بودن کمی سخت‌تر از دیگر کودکان است و شما مسئولیت زیادی نسبت به کودک خود خواهید داشت.
تعریف تیزهوشی
یکی از مشکلاتی که والدین یا حتی متخصصان در شناسایی کودک تیزهوش دارند تناقض‌های موجود در تعریف واژه تیزهوش است. در واقع، تعریف دقیقی از کودک تیزهوش وجود ندارد و شاید تعریف یک پدر و مادر از کودک تیزهوش با پدر و مادر دیگر بسیار متفاوت باشد. بهتر است ابتدا با تعریف دقیقی از این واژه آشنا شوید و ببینید این واژه در طول زمان‌های مختلف معنایی متفاوت داشته است. دانستن این موارد کمک بسیار زیادی به والدین برای ارتباط بهتر و درک کودکشان می‌کند. یکی از رایج‌ترین راه‌های تشخیص هوش کودک ارزیابی هوش با نظارت متخصصی حرفه‌ای است.
تست هوش
تست هوش به والدین در تشخیص اینکه کودک تیزهوش است کمک می‌کند. متخصصان توصیه می‌کنند آزمون هوش اصلا قبل از پنج سالگی انجام نشود و بهتر است کودک بعد از نه سالگی مورد آزمون قرار گیرد، زیرا قبل از این سن ممکن است نتایج آن زیاد دقیق نباشد. هرچند توصیه می‌شود فقط در صورت لزوم و مشاهده نشانه‌های خاص به متخصص مراجعه شود و آزمون هوش صورت گیرد.
خصوصیات کودک تیزهوش
گاهی والدین صفات و خصوصیاتی در کودک خود می‌بینند که ممکن است از نشانه‌های تیزهوشی کودک باشد. ویژگی‌هایی مانند مهارت خواندن از سن بسیار پایین، حافظه و قدرت یادگیری بسیار بالا یا ارتباط بسیار قوی و خوب با افراد بزرگ‌تر از خود که نشان‌دهنده تفاوت اوست. ممکن است با مشاهده این رفتارها و خصوصیات در کودک، متوجه تیزهوشی او شوید. با این حال دقت کنید که لزومی ندارد کودک تیزهوش همه این خصوصیات را داشته باشد.
پیشرفت و رشد سریع
معمولا تیزهوشی سابقه خانوادگی دارد، به عبارت دیگر، می‌توان گفت عاملی ژنتیکی است و سایر اعضای خانواده نیز هوش سرشاری دارند. معمولا رفتار کودکان تیزهوش، که در یک خانواده هستند، بسیار شبیه هم است و در صورتی که کودک شما خواهر یا بردار تیزهوش داشته باشد، با دیدن نشانه‌های مشابه در کودک خیلی زود متوجه خواهید شد که او هم خصوصیات ویژه‌ای دارد. شما می‌توانید مراحل رشد و پیشرفت کودک خود را با سایر همسالانش مقایسه کنید و اینگونه بفهمید آیا کودک تیزهوش است یا نه.
حساسیت یا تحریک پذیری بسیار زیاد
بسیاری از کودکان تیزهوش در یک یا چند حس بسیار قوی و حساس هستند. برای مثال، ممکن است با کوچک‌ترین برخورد، احساس درد کنند یا نسبت به صدا بسیار حساس باشند. همچنین، احتمالا میزان تحرک کودک تیزهوش بیشتر از سایرین است، این کودکان مدام در حال حرکت هستند. البته توجه کنید این خصوصیت در همه کودکان تیزهوش وجود ندارد و برخی از آنها ممکن است تحریک‌پذیری و حساسیتی مشابه افراد معمولی داشته باشند.
تحرک و جنب و جوش
یکی از ویژگی‌های کودکان تیزهوش این است که تمایل زیادی به تحرک و بازی دارند. این کودکان از سکون لذت نمی‌برند. آنها دوست دارند مدام در جنب‌وجوش باشند و چون امکان حرکت ندارند، بهانه‌گیری می‌کنند. این رفتارها گاهی تعبیر به بدقلقی و بی‌قراری می‌شود. زیرا والدین از خود می‌پرسند، وقتی کودکم شیرش را خورده است و جایش هم کثیف نیست، چه لزومی دارد که گریه کند یا بی‌قرار باشد. کودکان تیزهوش از همان دوران نوزادی کنجکاو و پرجنب‌‌وجوش‌تر از سایر بچه‌ها هستند.
چرا شناسایی کودک تیزهوش مهم است؟
والدین کودکان تیزهوش اغلب جملاتی مانند «بچگی کردن» و «کودکی را از کودکت نگیر» را زیاد می‌شنوند یا متهم می‌شوند به اینکه درباره کودک خود زیاده‌روی می‌کنند و هوش و توانایی‌های او را بیش از اندازه بزرگ می‌کنند. توجه کنید والدین کودکان عادی اغلب نمی‌توانند مشکلاتی را درک کنند که پدر و مادر کودکان تیزهوش با آنها روبه‌رو هستند.
کودکان تیزهوش حتی برای والدین خودشان هم مانند معمایی حل نشده هستند که نیاز به کمک حرفه‌ای و آموزش خاص برای پرورش هوش و نبوغشان دارند. کودکان تیزهوش اغلب والدین خود را با کارهایی که می‌توانند انجام دهند غافلگیر می‌کنند و ممکن است پدر و مادر ندانند باید چه واکنشی نشان دهند. والدین کودک خود را دوست دارند، چه تیزهوش باشد چه نباشد. اما هرچه بهتر کودک را درک کنند، بیشتر می‌توانند به او کمک کنند و نیازهایش را برآورده کنند.
والدین کودک تیزهوش اغلب سعی می‌کنند همه آنچه را که در توان دارند در اختیار کودک بگذارند، اما گاهی پیش می‌آید که این تلاش برای کودک کافی نیست. به همین دلیل، شناسایی کودک تیزهوش و درک درست از توانایی او کمک بسیار بزرگی در به دوش کشیدن مسئولیت سنگینی است که شما در نقش پدر و مادر دارید. شناسایی کودک تیزهوش در روند تحصیلی او هم بسیار تاثیرگذار است.
تعدادی از کودکان تیزهوش به علت دریافت نکردن آموزش‌های ویژه و خاص انگیزه خود را از دست می‌دهند و دچار افت تحصیلی می‌شوند، چرا که محتوای آموزشی که دریافت می‌کنند به اندازه کافی برای آنها چالش‌برانگیز نیست. حالت دیگری هم وجود دارد که در آن کودک تیزهوش عملکرد تحصیلی خوبی دارد، اما باز هم به دلیل اینکه هوش او به چالش کشیده نشده است، در مدرسه دچار مشکل می‌شود. به همین دلیل، بهتر است کودکان تیزهوش شناخته شوند و از کمک‌های حرفه‌ای و ویژه‌ای بهره‌مند شوند. بررسی خصوصیات کودک تیزهوش و شناسایی اینکه کودک تیزهوش است به فراهم آوردن امکانات لازم برای او کمک می‌کند.
نکته پایانی
اگر دارای یک فرزند باهوش هستید حتما باید به مشکلات رفتاری کودک نابغه خود اهمیت دهید. موضوعی که باید به آن توجه شود این است که روانشناسی و رفتار این کودکان بسیار پیچیده است. بنابراین، بدون مطالعه کافی امکان قضاوت در این زمینه وجود نخواهد داشت. مثلا نمی‌توان هر نوع بی‌قراری و بدقلقی کودک را به پای هوش او گذاشت. یکی از راه‌های تشخیص اینکه فرزند شما دارای هوش و نبوغ بالایی است استفاده از تست هوش یا تست IQ است.
