یکی از ویژگی های آموزش و پرورش پیشرفته و مدرن، توجه ویژه به فعالیت هایی است که دانش آموزان در بیرون از کلاس و مدرسه انجام می دهند. این قبیل فعالیت ها بدون شک بیشتر از فعالیت های کلاسی در رشد دانش آموزان مؤثر هستند. بر دستگاه تعلیم و تربیت هر کشوری واجب است در راستای این مهم وارد عرصه شده و زمینه های اجرایی این فرایند را فراهم بیاورد.
فعالیت مکمل
فعالیت مکمل، فعالیتی است که بر مبنای دروس یک موضوع درسی، نظیر فارسی، علوم تجربی، تعلیمات دینی و غیره طراحی می شود.هدف فعالیت مکمل، تعمیق یادگیری دانش آموز و ایجاد فرصت برای اندیشیدن درباره مفاهیم و تمرین مهارت هاست. فعالیت های کمک برنامه (مکمل) به آن دسته از فعالیت های دانش آموزان که نیازمند حدی از نظارت و سرپرستی از ناحیه مدیریت آموزشگاه است و متفاوت از آموزش کلاسی است، اطلاق می شود. ولی با این حال بخش مهمی از نظام تربیتی مدرسه است مانند ورزش، گروه های دانش آموزی و روزنامه دیواری. در منابع دیگر این واژه مهم را گسترده کرده اند و آن را به صورت عمیق تری در چارچوب برنامه مدرسه قرار داده اند و آن را به نوعی از فعالیت های فوق برنامه متمایز کرده اند
ویژگی های فعالیت های مکمل
فعالیت های مکمل و فوق برنامه باید ویژگی های زیر را دارا باشند:
۱) در راستا یا هم جهت و همسو با محتوای برنامه درسی رسمی باشد.
۲) همخوان با سن رشد عقلی، عاطفی و اجتماعی دانش آموزان باشد.
۳) انگیزه را در دانش آموزان تقویت کند.
۴) دشواری باید در سطحی متوسط باشد، فعالیت های پیش پاافتاده ارزش صرف وقت از سوی یادگیرنده را ندارد و فعالیت های دشوار، به صورت غیرقابل انجام رخ می نماید.
۵) برای انجام آن نیاز به همیاری باشد. یعنی برای انجام فعالیت، یادگیرندگان بتوانند با یکدیگر همیاری کنند.
۶) زمان بَر نباشد. هر فعالیت باید زمان معقولی داشته باشد. فعالیت های طولانی خسته کننده و خارج از حیطه تحمل دانش آموزان است، به ویژه دانش آموزان دوره ابتدایی.
۷) بر محور روش های نوین تدریس بنا شود.
۸) بر سازندگی دانش یا معنادار کردن اطلاعات تاکید کند.
۹) به عنوان بخشی از فرآیند فعالیت های مدرسه تلقی شود و رابطه تنگاتنگ با برنامه رسمی مدرسه داشته باشد.
۱۰) به گونه ای طراحی شود که منجر به مشارکت فعال دانش آموز گردد.
۱۱) به گونه ای طراحی شود که ضمن برخورداری از تنوع و انعطاف پذیری لازم در محتوا و روش ها، با ارائه تجربیات دلپذیر و جذاب، در راستای خوشایند کردن برنامه و ساعات زندگی مدرسه ای باشد.
۱۲) علاوه بر برانگیختن رغبت و اشتیاق دانش آموزان منجر به مشارکت همگی آنان شود.
۱۳) در طراحی اینگونه فعالیت ها با بهره گیری از روش های غیرمستقیم علاوه بر جنبه های شناختی، تاکید بیشتری بر ابعاد مهارتی و نگرشی دانش آموزان می شود.
۱۴) اینگونه فعالیت ها اساساً باید متناسب با استعدادها و توانمندی های محلی و منطقه ای و ویژگی ها و امکانات خاص هر مدرسه طراحی و سازماندهی شود.
۱۵) در طراحی این فعالیت ها، بر رعایت اصل فرآیند محوری به جای نتیجه محوری، تاکید می شود (چگونگی انجام فعالیت دانش آموز مهم است نه نتیجه کار او).
فواید فعالیت های فوق برنامه
فواید فعالیت های فوق برنامه را می توان این گونه خلاصه کرد:
ـ دانش آموز احساس می کند وجود دارد.
ـ دانش آموز فرصتی برای نشان دادن خویشتن پیدا می کند.
ـ خلاقیت ها فرصت رشد پیدا می کنند.
ـ شرایط انضباطی خیلی سبک می شود چون دانش آموز تخلیه شده است.
ـ بهترین فرصت برای یادگیری های متعدد و متنوع همچون هنر، صنعت و غیره است.
ـ فرصتی است که دانش آموز ارتباطات انسانی و کارهای جمعی را یاد بگیرد، حق و وظیفه را بیاموزد و تمرین و تجربه کند.
ـ امتحان ندارد، هر درسی امتحان داشته باشد، متاسفانه خودبه خود نفرت ایجاد می کند.
ـ فرصتی است برای دانش آموز تا آموخته های خود را در میدان زندگی و عمل به کار گیرد.
مطابق برخی از فرهنگ ها و دانشنامه ها مجموعه ای از فعالیت ها و تجربیات دانش آموزان است که به خارج از حیطه کلاس درس (دروس آکادمیک) مربوط می شود. فعالیت های تقریباً غیررسمی که به کلاس و حتی گاهی به مدرسه محدود نیستند و بیش از هر عامل دیگر از میزان علاقه، تجربه و قدرت ابتکار معلم و دانش آموزان و مدرسه متأثر می شوند. این گونه فعالیت های تربیتی را در مقابل فعالیت های تربیتی برنامه ریزی شده (رسمی) فعالیت های فوق برنامه یا فعالیت های غیررسمی می نامند. فعالیت های فوق برنامه تحصیلی با اصطلاحات مختلفی تعبیر می شود که معروف ترین آنها عبارتند از فعالیت های فوق برنامه، خارج از کلاس، غیررسمی و کمک برنامه ای.
