شیوع بیش فعالی ADHD رو به افزایش است اما والدین از کاربرد داروهای روانپزشکی برای کودکان خود هراس خاصی دارند. چه بسا دارو درمانی تنها اثر مقطعی داشته باشد. لذا کار بر روی درمان های روانشناختی و غیر دارویی ضروری به نظر می رسد. بازی درمانی یکی از روش های درمانی بسیار موثری برای این کودکان است.
یک از مشکلات مطرح در حوزه روانشناسی کودک بیش فعالی است. کودک مبتلا به بیش‌فعالی از توجه به جزئیات ناتوان است و در تمرکز هنگام فعالیت و بازی مشکل دارد. همچنین هنگام صحبت مستقیم با او، به نظر می‌رسد که گوش نمی‌دهد و اغلب قادر به پیگیری دستورات یا اتمام کارها نیست و اغلب وسایل خود را گم می کند (وسایل مدرسه و اسباب بازی) و فراموشکار است. کاردرمانی برای کودکی با این مشکلات شامل مواردی از جمله انواع بازی‌های هدفمند و سیستم‌های مبتنی بر پاداش و محرومیت است.
خصوصيات كودكان بيش فعال
- دائما به اين طرف و آن طرف می دود و از اشيا بالا می رود.
- نمی تواند آرام در يك جا بنشيند و مدام می جنبد.
- نمی تواند بر تكاليف مدرسه و يا ساير كارها برای مدت طولانی تمركز كند.
- غالبا دست به كارهای خطرناك می زند بدون اينكه عواقب آن را در نظر بگيرد ،مثل دست زدن به بخاري وسوختن، پريدن به وسط خيابان و يا بالا رفتن از نرده ها.
- اغلب پيش از اتمام سوال، جواب از دهانش بيرون می پرد.
- اغلب به سختی تحمل انتظار را دارد.
- وسط حرف ديگران می پرد.
- حرف شنوی كمی دارند. به اصطلاح نافرمان هستند.
- مرتب از جای خود بلند می شود و در كلاس راه می رود يا بدون اجازه صحبت می كند.
- حين درس به سخنان معلم گوش نكرده به كار ديگری می پردازد.
- علائم عدم دقت و تمركز حواس را نشان می دهد.
- اغلب قادر نيست كاری را كه شروع كرده تمام كند.
- غالبا به نظر می آيد به مطالب درسی گوش نمی كند.
- اختلال حافظه و تفكر در يادگيری از خود نشان می دهد.
- غالبا قبل از تفكر اقدام به عمل می كند.
- دائما از فعاليتی به فعاليت ديگری می پردازد.
- غالبا در كلاس، ديگران را باصدای بلند صدا می زند و با آن ها حرف می زند.
- در سازمان دادن به كارها با مشكل رو به رو است.
- در بازی ها و فعاليت های گروهی نمی تواند منتظر نوبت باشد.
- به نظارت فراوان در كارها نياز دارد .
- در خلال خواب دائم در تقلا و تكان خوردن است.
- اغلب وسايل لازم برای انجام تكاليف مدرسه و يا فعاليت های داخل خانه را گم می كند مثل مداد، كتاب.
- دچار عقب ماندگی ذهنی يا مشكلات عاطفی نيست.
- معمولا از نظر ظاهر و لباس كثيف و ژوليده بوده ولباس های خود را پاره می كند.
- اعتماد به نفس آنها پايين است چون دائما از طرف اطرافيان طرد می شوند.
- اضطراب به دليل حواس پرتی در بيش فعال ها زياد است.
- بيش فعالی زمينه ارثی دارد .
- سازگاری آنها خوب است چون احساس خطر مي كنند.
- افراد بيش فعال ترسو هستند.
- %۹۰ افراد بيش فعال مادرانی افسرده دارند و احساس گناه مي كنند.
حتما بخوانید:علایم بیش فعالی در کودکان و روش های درمان آن را بشناسید
انواع بازی ها
بازی نقطه‌چین (نقاشی‌های نقطه چین با اعداد): به کودک بگویید کف دست غیر غالبش را روی کاغذ بگذارد، انگشتانش را باز کند و دور انگشتان و کف دست را با مداد خط بکشد (با دست غالب)، سپس اعداد 1 تا 15 را به صورت پراکنده و نامرتب در شکل ایجاد شده بنویسید. از کودک بخواهد اعداد را به ترتیب از 1 تا 15 پیدا کرده و دور آن خط بکشد. این بازی به منظور بهبود توجه انتخابی کودک کمک‌کننده است.
بازی ماز: در بازی ماز، کودک باید تصاویری را که به صورت راه‌های پرپیچ و خم کشیده شده‌اند، از یک نقطه شروع و به نقطه پایان برساند. از تصاویر جذاب و معنادار استفاده کنید. (مثلا جوجه را به لانه‌اش برساند) کودک برای راحت‌تر شدن کارش، ابتدا به کمک چشم تصاویر را نگاه کرده و مسیر را دنبال می‌کند. در این بازی، علاوه بر افزایش توجه و تمرکز، کودک یاد می‌گیرد اگر کاری را شروع کرد باید تلاش کند تا آن را به پایان برساند. در این بازی سیناپس‌ها و راه‌های مغزی کودک تقویت شده و قدرت تفکر و تحمل کودک برای رسیدن به نتیجه و راه‌حل بالا می‌رود.
پیدا کردن تفاوت‌های دو شکل به ظاهر مشابه: در این بازی دو نقاشی که به ظاهر کاملا شبیه هم هستند ولی عمدا چند اختلاف باهم دارند، در کنار هم قرار داده می‌شوند. از کودک بخواهید اختلافات را در تصاویر علامت بزند. با پیدا کردن هر اختلاف او را به ادامه کار تشویق کنید.
بازی درمانی و بیش فعالی
کودک پیش فعال، معمولا یک بازی یا یک فعالیت را تا آخر به سرانجام نمی رساند و در نیمه راه رها می کند اما به هر حال کودکان در سن مدرسه، برای یادگیری درس های خود و انجام تکالیف شان، نیازمند حدی از توجه و تمرکز هستند و اگر کودک نتواند توجه و تمرکز خود را کنترل کند، در یادگیری و انجام تکالیف خواندن، نوشتن و ریاضی دچار مشکل می شود.بدترین تنبیه برای کودک بیش فعال، این است که از او بخواهید کاری انجام دهد که نیاز به توجه و تمرکز داشته باشد؛ مثلا به او بگویید بیا با هم این مسئله ریاضی را حل کنیم. در این حالت معمولا کودک حاضر است هر کار دیگری بکند، به غیر از تمرکز روی آن مسئله ریاضی. در موارد بسیار شدید باید ضمن بازی درمانی از دارو درمانی نیز استفاده کرد.
روش اجرای بازی درمانی برای کودکان ADHD
- بازی ها و فعالیت هایی که با هدف یکپارچه سازی حسی و همچنین تعدیل پر حرکتی صورت می پذیرد که شامل ۱۰ فعالیت جداگانه است.
- بازی ها و فعالیت هایی جهت افزایش تحمل شامل ۳ فعالیت می باشد.
- بازی ها و فعالیت هایی جهت افزایش خود کنترلی شامل ۴ فعالیت.
- بازی و فعالیت جهت افزایش توجه و تمرکز شامل۳ فعالیت.
بازی هایی مانند پازل، راه رفتن بر روی تخته‌های تعادلی، مسدود کردن نخود و لوبیا و تشکیل خانه، نقاشی و فعالیت‌های بدنی را در درمان اختلال بیش فعالی و فقدان توجه می توانند موثر باشند.
بازی‌هایی مانند پازل موجب تمرکز مبتلایان به این اختلال می‌شود، بنابراین استفاده از پازل‌ها می‌تواند مشکل عدم یادگیری در این کودکان را که بخشی از آن به عدم تمرکز مربوط شود برطرف کند.
استفاده از مداد رنگی و نقاشی، راه دیگری برای درمان اختلال بیش فعالی و فقدان توجه است. باید از بازی‌ها و شیوه‌های کم خطر در درمان کودکان بیش فعال استفاده کرد چرا که آنها دچار نقص توجه هستند و بازی‌هایی که نیاز به توجه دارند را نمی‌توانند انجام دهند.
همچنین می‌توان برای بالا بردن تمرکز و دقت این کودکان یک صفحه حاوی مطلبی ورزشی به کودک بدهیم و از او بخواهیم تا دور تمام کلمات «توپ» خط بکشد.
برای کنترل انرژی مبتلایان به اختلال بیش فعالی و فقدان توجه باید از ورزش‌هایی که پریدن در آنها زیاد است استفاده کنیم.
بازی درمانی کودک محور مبتنی بر رابطه کودک –والد (CPRT)
با استفاده از گروه های کوچک، اصول و مهارت های اولیه بازی درمانی کودک محور به والدین آموزش داده می شود. در بازی درمانی کودک محور ارتباط درمانی والد و کودک بر حل مشکل متمرکز است تا ارتباط بین کودک و والد افزایش یابد. بازی یک روش اولیه کودکان برای بیان کردن خودشان می باشد، بنابراین در سی پی آر تی بازی به عنوان وسیله ای برای تسهیل تعامل و افزایش ارتباط بین کودک و والد بکار برد و والدین مهارت های جدید را در ۳۰ دقیقه بازی هفتگی تمرین می کنند و تجربیات خود را به گروه گزارش می کنند.
اهداف و مقاصد
اهداف بازی درمانی برای والدین
- یادگیری اصول و مهارت های بازی درمانی کودک محور
- یادگیری چگونگی تشویق خودمداری، مسئولیت پذیری و اعتماد به نفس در کودکان
- رشد درک و نگرش واقع بینانه نسبت به خود و کودک
- افزایش پذیرش خود و اعتماد به نفس والدین در توانایی های خود
- رشد مهارت های فرزندپروری موثر بر اساس تکامل راهکارهای مناسب
اهداف بازی درمانی برای کودکان
- تجربه کردن مثبت تر احساسات عزت نفس، ارزش، اعتماد به نفس و شایستگی از طریق احساس پذیرش، درک
- تغییر هرگونه برداشتهای منفی احساسات، نگرش ها و رفتار والد از طریق اعتماد و احساس امنیت
- کاهش یا از بین بردن رفتار مشکل ساز
- رشد منبع درونی کنترل (کنترل خود) ،تبدیل به خود مداری بیشتر، مسئولیت پذیری کارها و در نهایت روش های مناسب در بیان و برآوردن نیازها
- رشد موثر مهارت های حل مشکل
اهداف برای رابطه والد و کودک
- تقویت رابطه والد و کودک و پرورش حس اعتماد، امنیت و نزدیکی برای والد و کودک
- بهبود تعاملات خانواده و ابراز محبت
- افزایش سطح شادی و لذت بین والد و کودک
- بهبود مقابله با استرس و حل مشکل
مطالعات حاکی از این است که بازی درمانی باعث کاهش معنی دار شدت علائم بیش فعالی همراه با کمبود توجه، بیش فعالی، کمبود توجه، خطاهای پاسخ دهی و افزایش معنی دار زمان پاسخ دهی می شود. در واقع می توان از بازی درمانی به عنوان یک روش درمانی موثر برای کودکان و نوجوانان مبتلایان به ADHD بهره برد. Blinn به بررسی تاثیر بازی درمانی شناختی رفتاري در حل مشکلات مبتلایان به ADHD پرداخت که نتایج وی نیز حاکی از تاثیر معنادار بازی درمانی در بهبود مشکلات ناشی از این اختلال بود. MOORE نیز به منظور افزایش مهارت کودکان مبتلا به ADHD از نوعی تمرین چشمی شبه، بازی استفاده نمود. نتایج آن نشان داد که با گذشت زمان، تکانش گری چشم های این کودکان کاهش یافته، تمرکز و توجه افزایش داشته و مهارت های گوش دادن در این کودکان بهتر می گردد.
چند بازی ساده با کودک بیش فعال
بازی با لیوان آب
یک لیوان آب سر خالی به کودک می دهیم و از او می خواهیم مسافت حدود یک متر را با این لیوان برود و برگردد و مواظب باشد که آب از لیوان نریزد. این بازی تمرکز و برقراری، حفظ تعادل بین دست و پا و چشم کودک مان را قوی می کند و باعث می شود که نوشتن از روی کتاب برای کودک آسان شود. بعد از چند روز، به یک مرحله سخت تر می رویم و از کودک می خواهیم که با همان لیوان آب از سه یا چهار پله بالا و پایین برود.
بازی با برگ کاغذ
برای افزایش تمرکز در خوب گوش دادن و نوشتن دیکته، در کودکانی که این اختلال را دارند، می توانیم از یک بازی استفاده کنیم؛ به این ترتیب که یک برگه کاغذ جلوی دهان مان می گیریم و کلمه ای را به آرامی می گوییم و از کودک بخواهیم آن کلمه را به ما بگوید. دلیل کاغذ گرفتن جلوی دهان، جلوگیری از لب خوانی کودک است. اگر لب خوانی کند، دیگر توجه و دقتی به خوب گوش دادن نمی کند. این بازی ها، برخلاف ظاهر ساده ای که دارند، برای بچه هایی که دچار بیش فعال، نقص توجه اند، خیلی سخت هستند، چرا که این بازی ها تاثیر مستقیمی روی مغز بچه ها می گذارند و باعث ایجاد تمرکز و تقویت حافظه و دقت آن ها می شوند. معمولا بچه های خیلی زود از انجام این بازی ها خسته می شوند که این خستگی را می توانیم با شاد کردن محیط بازی و فشار نیاوردن به کودک کمتر کنیم. ممکن است کودک وقتی می خواهد برای اولین بار این بازی ها را انجام دهد، متوجه توضیحات شما نشود و حوصله اش برود و اشتیاقی به بازی پیدا نکند. در این شرایط بهتر است شما اول این بازی را انجام دهید تا برای کودک قابل فهم شود. می توانیم از فرزندان دیگر در خانه یا دوستان کودک یاری بگیریم و به صورت نوبتی این بازی ها را انجام دهیم.
راه رفتن روی جدول
با کودک خود به کوچه بروید و از او بخواهید، مسافتی را روی جدول کنار کوچه یا خیابان راه برود و دست های خود را باز نگه دارد، این بازی کمک زیادی به حفظ تعادل بدن و تمرکز او دارد.
بازی فوت کردن شمع
از کودک می خواهیم، شمعی را که روشن کرده ایم فوت کند، بدون خاموش شدن شعله، یعنی فقط شعله شمع حرکت کند ولی خاموش نشود. این بازی هم ممکن است مثل بازی های دیگر برای بچه ها سخت باشد ولی کودک شما با تمرین و تشویق موفق به انجامش می شود.
بازی با توپ تخم مرغی
یک توپ تخم مرغی را روی میزی به طول تقریبا یک متر بگذارید. خود شما در یک طرف میز و کودکتان سمت دیگر میز بنشینید و این توپ را با کمک فوت کردن به سمت مقابل هدایت کنید، طوری که توپ به جای دیگری نرود و اگر هم رفت، با کمک فوت آن را به مسیر درستش برگردانید.
ضرورت ورزش برای کودک بیش فعال
همانطور که می دانید یکی از نشانه های ADHD در کودکان بی قراری است. اگر تا به حال با یک کودک بیش فعال مواجه شده باشید، حتما متوجه شده اید که نمی توانند چند دقیقه سرجایشان بنشینند و دائما توی صندلی شان وول می خورند. طبیعی است که ورزش کردن راهی برای آزاد کردن این انرژی های نهفته در کودک است و در کنار دارو و رفتار درمانی می تواند به بهبود وضعیت فرزندتان کمک کند. علاوه بر این ورزش کردن کودکان بیش فعال باعث بهبود عدم توجه، تکانش گری و مهارت های اجتماعی این بچه ها می شود.
ورزش های مناسب برای کودکان بیش فعال
دوچرخه سواری، شنا، فوتبال، ژیمناستیک، پینگ پنگ جزو ورزش هایی هستند که متخصصان برای کودکان بیش فعال توصیه می کنند.
مقدار ورزش برای کودکان بیش فعال
60 دقیقه ورزش متوسط تا شدید در تمام روزهای هفته. جالب است بدانید که حتی خارج شدن از خانه و گذراندن چند دقیقه وقت در فضای باز هم می تواند کودک بیش فعال را آرام کند. بر اساس مطالعه ای که به تازگی انجام شده، پیاده روی آرام کودکان بیش فعال حتی به مدت بیست دقیقه باعث می شود که بتوانند بهتر و بیشتر تمرکز کنند.
تاثیر ورزش بر مغز کودکان بیش فعال
ورزش و فعالیت بدنی فقط به تقویت ماهیچه ها کمک نمی کند، بلکه مغز کودک را نیز ورزیده می کند. وقتی بچه ها ورزش می کنند مغزشان شروع به ترشح ترکیبات شیمیایی می کند که با آنها انتقال دهنده عصبی گفته می شود. از جمله این انتقال دهنده ها می توان به دوپامین اشاره کرد که نقش مهمی در افزایش تمرکز کودکان بیش فعال دارد.
داروهایی که برای درمان بیش فعالی کودکان تجویز می شود هم دقیقا همین تاثیر را داشته و باعث افزایش انتقال دهنده های عصبی می گردند. پس طبیعی است که با ورزش کردن می شود علائم بیش فعالی را در کودکان کاهش داد یا مهار کرد. خبر خوب دیگر هم اینکه با ورزش کردن می شود عملکرد و تاثیر دارو را بر کودک بیش فعال تقویت کرد.
محققان معتقدند که ورزش و فعالیت بدنی به چند شیوه مختلف بر مغز کودک بیش فعال اثر می گذارند:
1. به نظر می رسد جریان خونی که به بخش های دخیل در فکر کردن، برنامه ریزی، کنترل هیجانات و رفتار مغز کودک بیش فعال می رسد، به اندازه کافی نیست، در حالیکه ورزش کردن می تواند جریان خون به این بخش های مغز را بهبود دهد.
2. ورزش کردن عروق خونی مغز را تقویت می کند و در نتیجه باعث بهبود قدرت فکر کردن در کودکان بیش فعال می شود.
3. ورزش کردن فعالیت بخش هایی از مغز را که مسئول فکر و تمرکز هستند، بهبود می بخشد.
کودک بیش فعال و ورزش رزمی
هرگز نباید کودکان مبتلا به بیش فعالی را به سمت ورزش های خشن و رزمی مثل کاراته و بوکس هدایت کرد
بسیاری از والدین بنا به توصیه متخصصان روانشناسی کودک برای کنترل کودکان بیش فعال آنها را در کلاس های ورزشی ثبت نام می کنند ولی گاهی این عمل نتیجه ی عکس می دهد و علت انتخاب اشتباه رشته ورزشی برای بچه های بیش فعال و گاهی خشن است.
